آ) پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فدك را مهريه حضرت زهرا (سلام الله عیلها) قرار نداد.

ب) در اينكه فدك از بيت المال بود اختلاف نظر است. برخي از دانشمندان اهل سنت بر اين عقيدهاند كه فدك از بيت المال بوده، از اين رو هنگامي كه فاطمه (سلام الله عیلها) با ابابكر به گفتگو پرداخت، ابابكر گفت: فدك مال شخصي پيامبر نبوده، بلكه از اموال مسلمانان بود كه از درآمد آن سپاهي را مجهز كرد و براي نبرد با دشمنان فرستاد و در راه خدا انفاق ميكرد.(1) اما انديشمندان شيعه باور دارند كه فدك از بيت المال نبود كه متعلق به همه مسلمانان باشد، بلكه از اموالي بود كه مختص بر رهبر حكومت و حاكم اسلامي است، كه هر جا صلاح دانست، به مصرف ميرساند به عبارت ديگر: فدك از اموال خالصه پيامبر (صلی الله علیه و آله) بود.(2) اموال خالصه به اموالي گفته ميشود كه متعلق به حاكم اسلامي است و پيامبر (صلی الله علیه و آله) به عنوان وليّ مسلمانان در آن تصرف ميكند و مصرف پيامبر در امور جنگي و غيره نيز به صلاح ديد ايشان بوده است.
در مباحث فقهي بابي است به نام “في” كه در كتاب جهاد و يا احياناً در باب صدقات از آن بحث ميشود: “في” در لغت به معناي بازگشت است و مقصود ازآن سرزمين هايي است كه بدون جنگ و خونريزي به تصرف حكومت اسلامي در آيد و ساكنان آن تحت شرايطي تابع حكومت اسلامي شوند. اين نوع اراضي كه بدون مشقت و جنگ در اختيار پيامبر قرار ميگرفت، مربوط به حكومت اسلامي بود و سربازان مسلمان در آن حقي نداشتند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) در آمد آنها را در مصالح اسلامي به مصرف ميرساند و گاهي ميان افراد مستحق تقسيم ميكرد.(3)
محدثان و سيره نويسان اتفاق دارند كه فدك “في"بود، از اين رو از اموال خالصه پيامبر ميباشد، زيرا فدك هرگز به جنگ و غلبه فتح نشد، بلكه هنگامي كه خبر شكست خيبريان به دهكده فدك رسيد، اهالي آن جا حاضر شدند با پيامبر از در صلح وارد شوند و نيمي از اراضي فدك را در اختيار حضرت بگذارند و در برابر آن در انجام مراسم مذهبي خود كاملاً آزاد باشند و متقابلاً حكومت اسلامي امنيت منطقه آنان را تأمين كند. طبق صريح آيات و روايات اين گونه سرزمينها از اموال خالصه حاكم اسلامي است. در آيه هاي 6 و 7 سوره حشر ميخوانيم: “آنچه را خداوند به رسولش از آنها (يهوديان) باز گرداند، چيزي است كه شما براي به دست آوردن آن (زحمتي نكشيديد، نه اسبي تاختيد و نه شتري… آنچه را خداوند از اهل اين آباديها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خويشاوندان… او است".
مضمون آيه اين است: اگر كفار، بدون جنگ چيزي را براي صلح و تسليم شدن دادند، مانند ساير غنايم جنگي نيست كه يك پنجم آن خمس و چهار پنجم آن ميان مجاهدان تقسيم شود، بلكه آنان سهمي ندارند و همه آنها در اختيار پيامبر قرار ميگيرد.(4) امام رضا (علیه السلام) فرمود: هنگامي كه آيه “و آتِ ذالقربي حقه” نازل شد، پيامبر به فاطمه فرمود: فدك از اموالي است كه بدون جنگ گرفته شده است و به من اختصاص دارد. و سپس آن را در اختيار حضرت زهرا قرار داد".
در آموزههاي اسلامي پيامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیه السلام) اختيار دارند كه حتيً بيت المال را هر جا كه صلاح ديدند، به مصرف برسانند از سوي ديگر دلائل و شواهد نشان ميدهد كه اعطاي فدك به حضرت زهرا (سلام الله عیلها) طبق دستور خداوند بود و پيامبر (صلی الله علیه و آله) با بخشيدن فدك به حضرت زهرا دستور خدا را اطاعت كرده است.(5) ابان بن تغلب گويد: به اما صادق (علیه السلام) گفتم: آيا فدك را به فاطمه داد؟ امام فرمود: فدك از طرف خداوند براي فاطمه بود.(6) جمعي از مفسران شيعي و سني شأن نزول آيه “فأتِ ذالقربي حقَّه و المسكين و ابن السّبيل” را خويشاوندان پيامبر (صلی الله علیه و آله) دانستهاند.(7) جلال الدين سيوطي (متوفاي 909 هجري قمري) در تفسير خود مينويسد: وقتي اين آيه نازل گرديد، پيامبر (صلی الله علیه و آله) فاطمه را خواست و فدك را به او داد.(8) ابو مريم گويد: هنگامي كه آيه “آت ذالقربي حقّه…” نازل شد، پيامبر فدك را به فاطمه اعطا كرد. ابان بن تغلب كه آن جا حاضر بود، به امام باقر (علیه السلام) عرض كرد: پيامبر فدك را به فاطمه داد، امام باقر فرمود: خدا فدك را به فاطمه داد.(9)

ج) ميدانيم و تاريخ زندگي پيامبر و خاندان او به خوبي گواهي ميدهد كه آنان هرگز دلبستگي به دنيا نداشته و چيزي كه از نظر آنان ارزشي نداشت، ثروت دنيا بود. با اين حال پيامبر (صلی الله علیه و آله) فدك را به حضرت زهرا و خاندان علي (علیه السلام) اختصاص داد. به نظر ميرسد در خصوص اعطاي فدك به حضرت زهرا (سلام الله عیلها) عوامل متعددي تأثير گزار بودهاند كه به بعضي اشاره ميشود:

1. زمامداري مسلمانان پس از فوت پيامبر طبق تصريح مكرر حضرت، با اميرمؤمنان (علیه السلام) بود و اين مقام به هزينه سنگيني نياز داشت. حضرت علي (علیه السلام) براي اداره امور وابسته به منصب خلافت ميتوانست از درآمد فدك به بهترين گونه استفاده كند. گويا دستگاه خلافت از پيش بيني پيامبر (صلی الله علیه و آله) آگاه شده بود كه در همان روزهاي نخست، فدك را از دست خاندان پيامبر خارج كرد.
2. دودمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) كه مظهر كامل آن، يگانه دختر وي و نور ديدگانش حضرت حسن و حسين (علیه السلام) بود، بايد پس از فوت پيامبر به صورت آبرومندي زندگي كنند و حيثيت و شرف رسول اكرم و خاندان وي محفوظ بماند. براي تأمين اين منظور پيامبر فدك را به دختر خود بخشيد.
3. بي ترديد اموال حضرت خديجه درگسترش اسلام و روند زندگي شخصي پيامبر (صلی الله علیه و آله) بسيار تأثير گزار بود. پيامبر با اعطاي فدك به حضرت زهرا (سلام الله علیها) - يگانه دختر خديجه - زحمات و ايثارگريهاي خديجه را خواست جبران كند. از اين رو فدك را به فاطمه (سلام الله عیلها) بخشيد.
4. پيامبر ميدانست گروهي كينه حضرت علي (علیه السلام) را در دل دارند، زيرا بسياري از بستگان ايشان به شمشير وي درميدانهاي جهاد كشته شده بودند. يكي از راههاي زدودن كينه ها اين بود كه امام از طريق كمكهاي مالي از آنان دلجويي كند و عواطف آنان را به خود جلب نمايد. از سوي ديگر با بهرهگيري از درآمدهاي فدك به حمايت از فقيران پرداخته و از اين طريق، موانع عاطفي كه بر سر راه خلافت او بود، از ميان برداشته شود. هرچند پيامبر (صلی الله علیه و آله) فدك را به زهرا (سلام الله عیلها) بخشيد، ولي درآمد آن در اختيار صاحب ولايت بود تا از آن، علاوه بر تأمين ضروريات زندگي خود، به نفع اسلام و مسلمانان استفاده كند.

پي نوشت ها :
۱- دانشنامه امام علي (علیه السلام)؛ ج 8، ص 388.
۲- محمد باقر صدر، فدك في التاريخ، ص 36-35؛ معارف و معاريف، ج 7، ص 748.
۳- تفسير نمونه، ج 23، ص 5.9-5.8؛ دايرة المعارف الشيعه، ج 14، ص 79-78.
۴- دانشنامه امام علي (علیه السلام)، ج 8، ص 356.
۵- همان، ص 359؛ بحارالانوار، ج 29، ص 128.
۶- تفسير عياشي، ج 2، ص 287.
۷- تفسير نمونه، ج 16، ص 441.
۸- الدرالمنثور، ذيل آيه 16، سوره اسراء.
۹- بحارالانوار، ج 29، ص 121