درباره ماه رجب
نکاتی دربارهی دعای رجبیه
یکی از اعمالی که در ماه شریف رجب، پس از هر نماز واجب، معمولا انجام میگیرد،دعای «یامن ارجوه …» است. دربارهی این دعا، چند مطلب قابل دقت است که در این مقاله به آنها خواهیمپرداخت
در ابتدا، اصل دعا را نقل میکنیم. ماخذ اصلی دعای «یامن ارجوه» کتاباقبال سیدبن طاووس است. در آنجا آورده است:
و من الدعوات کل یوم من رجب، ماذکرهالطرازی ایضا، فقال: دعاء علمهابوعبدالله(علیه السّلام) محمدا السجاد -و هو «محمدبن ذکوان» یعرف بالسجاد.قالوا: سجدو بکی فی سجوده حتی عمی.- روی ابوالحسن علی بن محمدالبرسی،(رحمهماالله )، قال: اخبرناالحسین بن احمدبنشیبان،
قال: حدثنا حمزهبن القاسم العلویالعباسی، قال: حدثنا محمدبن عبدالله بن عمرانالبرقی، عن محمدبن علیالهمدانی،
قال: اخبرنی محمد بن سنان، عن محمدالسجاد فی حدیث طویل،
قال: قلت لابی عبدالله(علیه السّلام): جعلت فداک! هذا رجب. علمنی فیه دعاءا ینفعنی الله به.
قال: فقال لی ابوعبدالله(علیه السّلام): اکتب «بسماللهالرحمانالرحیم»! وقل فی کل یوممن رجب صباحاو مساءو فی اعقاب صلواتک فی یومک ولیلتک: «یامن ارجوه…».
قال: ثممر ابوعبدالله(علیه السّلام) یدهالیسری، فقبض علی لحیته و دعا بهذا الدعاء و هویلوذ بسبابته الیمنی، ثم قال بعد ذلک: «یا ذالجلال والاکرام…».
و فی حدیث آخر: ثم وضع یده علی لحیته و لم یرفعها الا و قد امتلاظهر کفه دموعا. این روایت را، علامهی مجلسی و محدث قمی، به گونه زیر ترجمه کردهاند:
- علامه مجلسی:
به سند معتبر، منقول است که محمدبن ذکوان به خدمتحضرت صادق(علیه السّلام) عرض کرد که:
فدای تو شوم! این، ماه رجب است. مرا دعایی تعلیم نما که حق تعالی، مرا، به آننفع ببخشد. حضرت فرمودند که: «در هر روز ماه رجب، در صبح و شام و بعد ازنمازها در شب[بخوان]: «یا من ارجوه لکل خیر…». پس، حضرت محاسن مبارک خودرا به دست چپ گرفتند و انگشتسبابهی دست راستخود را به جانب چپ و راستحرکتمیدادند و با انکسار تمام، این دعا را حضرت میخواندند: «یا ذالجلال …» ودست از ریش مبارک خود بر نداشت تا از آب دیدهی مبارکاش، تر شد. (2)
- محدثقمی:
سیدبن طاووس، روایت کرده است از محمدبن ذکوان -که معروف به سجاد است ،برای آن که آنقدر سجده کرده و گریست در سجود، که نابینا شد- که گفت: عرض کردمبه حضرت صادق(علیه السّلام): فدای تو شوم! این، ماه رجب است. تعلیم نما مرا دعایی در آن،تا حقتعالی، مرا، به آن، نفع بخشد. حضرت فرمود: بنویس«بسماللهالرحمانالرحیم»! و بگو در هر روز از رجب، در صبح و شام و در عقبنمازهای روز و شب: «یامن ارجوهلکل خیر…».
راوی گفت: پس گرفتحضرت، محاسن شریف خود را در پنجهی چپ خود و خواند این دعارا به حال التجاو تضرع به حرکت دادن انگشتسبابهی دست راست. پس گفتبعد از آن:
یا ذالجلال والاکرام… .
محمد بن ذکوان کیست؟
راوی این دعا، «محمدبن ذکوان» ملقب به «سجاد» است.
وضع او، از نظر رجالی، مشخص نیست. مرحوم مامقانی مینویسد:
ولیس له فی کلمات اصحابناالرجالیین اثر اصلا. ولم اقف فیه الا علیروایهالسید رضیالدین بن طاووس(رضوان الله علیهم) ، فیالاقبال، دعاء شهر رجب.
به نظر ما، احتمال تصحیف، در نام این راوی، وجود دارد. توضیح اینکه، ممکن استراوی این حدیثیا «محمدبن زیاد» باشد -زیرا، اردبیلی در جامعالرواه، از«محمدبن زیاد» با لقب «سجاد» نام برده و گفته: «محمدبن سنان از وی روایتنقل میکند.» و در اینجا هم، روایتگر، محمدبن سنان است- و یا «محمدبن زیدشحام است; زیرا، وی، دعای «یامن ارجوه» را به گونهی دیگری نقل کرده است.
البته، احتمال این که «محمدبن ذکوان»، تصحیف «محمدبن زیاد السجاد» باشد،بیشتر است.
نکاتی دربارهی قرائت این دعا
1 - «بسماللهالرحمان الرحیم» جزو دعا نیست،بلکه ذکر آن، به جهت استحباب شروع هرکار ارزشمندی با بسمله است.
- این دعا، در هر موقع از روز و شب و بعد از هر نماز - چه واجب و چه مستحبمیتوان خواند. از این سفارش، اهمیت دعای مذکور، معلوم میشود.
- لفظ «جمیع» در قبل از «شر» در عبارت و شر الاخره» -هرچند به عنواننسخهی بدل- وجود دارد.
- دربارهی زمان به دست گرفتن محاسن ، دو احتمال وجود دارد:
احتمال نخست این است که از ابتدای دعا، باید محاسن را به دست چپ گرفت، یعنی،منظور از «الدعاء» در «…و دعابهذا الدعاء»، همان «یا منارجوه…» تاپایان دعا باشد و نه دعای «یاذالجلال و الاکرام …».
احتمال دوم، این است که مقصود از «الدعاء» را در «دعا بهذاالدعاء»، قسمت«یاذالجلال والاکرام… میباشد و «ذلک» را در «ثم قال بعد ذلک» به در دستگرفتن محاسن» برگردانیم.
علامهی مجلسی، رضواناللهعلیه، همان طوری که ترجمهاش نشان میدهد، احتمال دوم راقبول دارد. و ظاهرا همین احتمال دوم درستتر باشد.
انتهای دعا; یعنی،«حرم شیبتی علیالنار» نیز موید درستی احتمال دوم است.
- از مجموع روایت استفاده میشود که، «محاسن را به دست گرفتن» و «انگشتسبابهی دست راست را حرکت دادن حالتی بوده است که در آن هنگام، به حضرت امامصادق(علیه السّلام) دست داده است و نه این که جزئی از دعای «یامنارجوه» باش
البته، اگر کسی، با دقت و تامل، در محتوای این دعا بنگرد، چه بسا، از او نیزاین حالت، سر زند.
در اینجا، مناسب استیادآور شویم که این، یکی از حالتهای دعا کننده است. اگربه کتاب «الدعاء»ی کافی مراجعه کنیم، حالتهای دیگری را نیز برای شخص دعاکننده خواهیم یافت. برای نمونه، به این روایت توجه فرمایید
عده من اصحابنا، عن احمدبن محمدبن خالد، عن ابیه، عن فضاله عنالعلاء، عنمحمدبن مسلم، قال: سمعت اباعبدالله(علیه السّلام) یقول:
مر بی رجل و انا ادعو فی صلاتی بیساری فقال: یا عبدالله! بیمینک. فقلت:
یاعبدالله! انلله، تبارک و تعالی، حقاعلی هذه کحقه علی هذه». و قال:
«الرغبه، تبسط یدیک و تظهر باطنهما و الرهبه، تبسط یدیک و تظهر ظهرهما. والتضرع، تحرک السبابه الیمنی یمینا و شمالا. والتبتل، تحرک السبابهالیسریترفعها فیالسماء رسلا و تضعها. و الابتهال، تبسط یدیک و ذراعیک الیالسماء. والابتهال، حین تری اسباب البکاء.
امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
«مردی به من گذر کرد و من در نمازم دست چپ را برای دعا بلند کرده بودم.
پس گفت: یا عبدالله! با دست راستات دعا کن، من گفتم: ای بندهی خدا! راستی کهخداوند تبارک و تعالی، براین هم حقی دارد، مانند حق او بدان. » و فرمود: «دررغبت، هر دو دست را بگشایی و باطن آنها را بنمایی. و در رهبت ، هر دو دست رابگشایی و پشت آنها را عیان داری. و در تضرع، انگشتسبابهی راست را به راست وچپ بجنبانی. و در تبتل، انگشتسبابهی چپ را بجنبانی و به آرامی آن را به بالا وپایین ببری و بیاوری. و ابتهال، این است که هر دو دست و هر دو ذراع را به سویآسمان فرازداری. ابتهال، وقتی است که موجبات گریه فراهم شده است. (3)
لیلهالرغائب
در انتهای این مقاله، شایسته استبحث مختصری هم دربارهی«لیلهالرغائب» -بهدلیل اهمیت آن- داشته باشیم.
در زمان «لیلهالرغائب» اختلاف وجود دارد. برخی، معتقدند که لیلهالرغائب، شبجمعهای از ماه مبارک رجب است که پنجشنبهی آن هم، از ماه مبارک رجب باشد.
و بعضی دیگر، میگویند که شب نخستین جمعهی ماه مبارک رجب، لیلهالرغائباست، چهپنجشنبهی آن، از ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد.
برای روشن شدن مطلب، ابتدا، عبارت سید را از اقبالاش (4) نقل میکنیم:
فصل 10: فی مانذکره من عمل اول جمعه من شهر رجب. اعلم! ان مقتضیالاحتیاطللعباده و طلب الظفر بالسعاده، اقتضی ان نذکر، عمل هذهاللیله الجمعه فی اوللیله من هذاالشهرالشریف، لجواز ان یکون اول لیله منه، الجمعه.
فیکون قد اذکرناک فی اول الشهربها الی حین حضور اول لیله جمعه منه لتعملبها.
وجدنا ذلک فی کتب العبادات مرویا عنالنبی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و نقلته انا من بعض کتباصحابنا،رحمهمالله، فقال فی جمله الحدیث عنالنبی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فی «ذکر فضل شهر رجب»،ماهذا لفظه:
« ولکن لا تغفلوا عن اول لیله جمعه منه! فانها لیله تسمیها الملائکه«لیلهالرغائب». و ذلک انه اذامضی ثلث اللیل، لم یبق ملک فیالسماوات والارض،الا یجتمعون فیالکعبه و حوالیها و یطلعالله علیهم اطلاعه فیقول لهم: «یاملائکتی! سلونی ماشئتم!». فیقولون: «ربنا! حاجتنا الیک ان تغفر لصوامرجب.». فیقول اللهتعالی:«قد فعلت ذلک.».
ثم قال رسولالله(صلّی الله علیه و آله و سلّم): «مامن احد صام یومالخمیس اول خمیس من رجب، ثم یصلیبین العشاء و العتمه…» الحدیث.
همان طور که مشاهده میکنید، تامل در عبارت سید، میرساند که «لیلهالرغائب»یک مطلب است و روزه و نماز آن دوازده رکعتبین نماز مغرب و عشا، مطلبی دیگر.
توضیح اینکه، شب نخستین جمعه از ماه مبارک رجب، لیلهالرغائب است چه پنجشنبهیآن جزء ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد و آن روزه و نماز، مربوط به نخستینپنجشنبهی ماه مبارک رجب است.
به عبارت دیگر، رابطهی منطقی بین این دو مطلب، عام و خاص من وجه است. درنتیجه، مثلا اگر جمعهای، ابتدای ماه مبارک رجب بود، شب آن، «لیلهالرغائب»است، اما زمان انجام دادن آن نماز و روزه نیست و پنجشنبهای را که میآید، بایدروزه داشتو آن نماز را خواند.
حال، اگر کسی بپرسد: «درآن شب، چه اعمالی را باید انجام داد؟» خواهیم گفتکه احیای آن شب، همراه با دعا و قرائت قرآن و … پسندیده است.
البته، این احتمال را هم میتوان داد که اگر پنجشنبه، جزء ماه مبارک رجب نبود،ولی روز بعد از آن -که جمعه باشد- ابتدای ماه مبارک رجب باشد، روزهی پنجشنبه،ساقط میشود، ولی آن دوازده رکعت نماز پابرجا است و باید بین دو نماز مغرب وعشا خوانده شود و آن شب هم، «لیلهالرغائب» است.
عارف کامل، جناب آقای حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، در کتاب مراقباتاشفرموده است:
والجمود علیالظاهر، انما یقتضی ان یقال: ان العمل بذلک فی ما اذا لم یکناولالشهر جمعه. و اما اذا کان الاول جمعه، یکون العمل للجمعهالثانیه ولولمینطبق بلیلهالرغائب. و لیس فیالروایه تصریح باشتراط ذلک بلیلهالرغائب.
و لکن الذی یقوی فیالنفس، ان یکونالعمل للجمعه الاولی و لکن بالغاءالصوم اذااتفقت الجمعه فی اولالشهر او بالغاء قید رجب من صوم خمیس فی هذهالصوره. (5)
همانطور که مشاهده میکنید، این بزرگوار، احتمال دیگری را تقویت کردهاند و نظرمبارک شان این است که اگر جمعه، نخستین روز ماه مبارک رجب باشد، بدون روزهگرفتن پنجشنبه، آن دوازده رکعت نماز، خوانده میشود و آن شب هم «لیلهالرغائب»است.
پینوشتها:
1- الاقبال، ج3، ص211.
2- زادالمعاد، تصحیح میرزا علی آقا شیرازی، صص 8-9.
3- اصول کافی، کتاب الدعاء، باب الرغبه والرهبه…، ح4.
4- الاقبال، ج3، ص 185-186 .
5- المراقبات، ص46.
